ترکیه، کشوری با بیش از ۸۵ میلیون نفر جمعیت، از نظر فکری، مذهبی، سیاسی و قومی یکی از متنوع‌ترین جوامع منطقه محسوب می‌شود. این کشور، که وارث امپراتوری عثمانی است، پس از تأسیس جمهوری در سال ۱۹۲۳ با رهبری مصطفی کمال آتاتورک، در مسیری متفاوت از گذشته گام نهاد؛ مسیری که تأثیر آن بر عقاید و گرایش‌های فکری مردم ترکیه همچنان مشهود است. این مقاله در تلاش است که با نگاهی چندبعدی، به بررسی وضعیت عقاید در ترکیه بپردازد.
تنوع عقاید و گرایش‌های فکری در جامعه ترکیه:
پیشینه تاریخی: از امپراتوری عثمانی تا جمهوری ترکیه
در دوره امپراتوری عثمانی، تنوع دینی و قومی به واسطه سیاست “نظام ملت‌ها” (Millet System) تا حد زیادی رسمیت داشت. جوامع غیرمسلمان مانند ارامنه، یهودیان و یونانی‌ها در چارچوب ساختارهای خودمختار مذهبی و فرهنگی فعالیت می‌کردند. با فروپاشی امپراتوری و تأسیس جمهوری ترکیه، سیاست‌های ملی‌گرایانه آتاتورک به ویژه در زمینه سکولاریسم و یکپارچگی زبانی و فرهنگی، بسیاری از تفاوت‌ها را به حاشیه راند.
دین و عقاید مذهبی: از اسلام سنتی تا گرایش‌های نوین
اگرچه جمهوری ترکیه بر پایه اصول سکولاریسم بنا شده است، اما دین اسلام نقش پررنگی در جامعه دارد. اکثریت مردم ترکیه مسلمان سنی مذهب هستند، ولی در کنار آن، گروه‌های دینی متنوعی وجود دارند:
علوی‌ها (Alevi):
علوی‌ها که تخمین زده می‌شود بین ۱۰ تا ۲۰ درصد جمعیت ترکیه را تشکیل دهند، دارای باورهایی متفاوت از اسلام سنی هستند. آیین‌های خاص، ساختار غیرمتمرکز، و تأکید بر معنویت و عدالت اجتماعی، از ویژگی‌های بارز این گروه است. علوی‌ها همواره نسبت به تبعیض‌های سیستماتیک و عدم رسمیت مذهبشان در نظام آموزشی و دینی ترکیه انتقاد داشته‌اند.
سلفی‌ها و اسلام‌گرایان محافظه‌کار:
در دهه‌های اخیر، با رشد گرایش‌های اسلام‌گرایانه، به‌ویژه تحت تأثیر حزب عدالت و توسعه (AKP)، تمایلات مذهبی سنتی و سیاسی تقویت شده‌اند. شکل‌گیری مدارس دینی (امام خطیب) و افزایش پوشش اسلامی در فضای عمومی، نمونه‌هایی از تأثیر این گرایش است.
سکولارها و نواندیشان دینی:
در مقابل گرایش‌های سنتی و اسلام‌گرا، بخشی از جامعه به‌ویژه در شهرهای بزرگ و در میان طبقه متوسط تحصیل‌کرده، خواهان تفکیک کامل دین از دولت و حفظ ارزش‌های سکولار کمالیستی هستند.
گرایش‌های سیاسی: از ناسیونالیسم ترک تا چپ‌گرایی و لیبرالیسم
ناسیونالیسم ترکی:
یکی از قدرتمندترین جریان‌های فکری در ترکیه، ناسیونالیسم ترکی است که ریشه در دوران آتاتورک دارد. این جریان بر یکپارچگی زبانی، فرهنگی و سرزمینی تأکید دارد و اغلب در برابر اقلیت‌های قومی یا فرهنگی موضع سخت‌گیرانه دارد.
چپ‌گرایان و سوسیالیست‌ها:
در ترکیه گرایش‌های چپ، به‌رغم فشارهای تاریخی، همچنان فعال‌اند. احزاب چپ‌گرای کردی مانند HDP، گروه‌های کارگری و اتحادیه‌ها، خواهان عدالت اجتماعی، آزادی‌های سیاسی و به‌رسمیت‌شناختن هویت‌های قومی‌اند.
لیبرال‌ها و دموکرات‌های مدنی:
این گروه‌ها خواهان توسعه دموکراسی، آزادی رسانه، حقوق بشر و تمرکززدایی از قدرت سیاسی هستند. آن‌ها معمولاً منتقد حکومت‌های اقتدارگرا و مدافع حقوق اقلیت‌ها هستند.
تنوع قومی و زبان‌ها: منبعی برای تنوع عقاید
در کنار تفاوت‌های دینی و سیاسی، تنوع قومی در ترکیه نیز زمینه‌ساز دیدگاه‌های متفاوت بوده است. مهم‌ترین گروه‌های قومی عبارت‌اند از:
کردها:
کردها بزرگ‌ترین اقلیت قومی ترکیه هستند و بخش زیادی از آن‌ها در جنوب‌شرقی کشور زندگی می‌کنند. بسیاری از کردها خواهان به‌رسمیت‌شناختن زبان کردی، حقوق فرهنگی، و در مواردی خودمختاری هستند. این خواسته‌ها اغلب با مقاومت دولت مرکزی روبرو بوده است.
اقلیت‌های عرب، چرکس، لاز، و ارمنی:
این گروه‌ها نیز دارای زبان، فرهنگ و باورهای متفاوتی هستند. هرچند برخی از آنان در جامعه ترکیه ادغام شده‌اند، ولی همچنان تلاش‌هایی برای حفظ هویت فرهنگی خود دارند.
زنان و جنبش‌های فکری جنسیتی
در ترکیه جنبش‌های فمینیستی، از دهه ۱۹۸۰ به بعد رشد چشمگیری داشته‌اند. برخی از مهم‌ترین خواسته‌های آن‌ها شامل مبارزه با خشونت خانگی، حقوق برابر در محل کار، و تغییر نگرش‌های مردسالارانه است. نگاه‌های متفاوت نسبت به نقش زنان در جامعه، خود یکی از جلوه‌های تنوع عقاید در ترکیه به شمار می‌رود.
رسانه و فضای مجازی: بستری برای بیان و تقابل عقاید
با رشد شبکه‌های اجتماعی، مردم ترکیه به فضایی دست یافته‌اند که در آن می‌توانند دیدگاه‌های خود را خارج از چارچوب رسانه‌های رسمی بیان کنند. در کنار فرصت‌ها، این فضا چالش‌هایی مانند دوقطبی‌شدن سیاسی، گسترش اطلاعات نادرست، و افزایش فضای خشونت‌آمیز کلامی را نیز در پی داشته است.
چالش‌ها و پیامدهای تنوع عقاید
در حالی که تنوع عقاید می‌تواند نشانگر پویایی جامعه باشد، در ترکیه گاه به بروز تنش‌های سیاسی، سرکوب اقلیت‌ها، محدودیت رسانه و سانسور منجر شده است. چالش اصلی این است که چگونه میتوان میان وحدت ملی و احترام به تنوع فکری و فرهنگی، تعادل برقرار کرد.
دین و عقاید مذهبی (تکمیلی): تعارضات و تعاملات در بافت دینی ترکیه
عقاید جالب در ترکیه میتوان به دین و دولت به صورت رسمی از یکدیگر جدا هستند، اما در عمل، مرز این دو حوزه در طول سال‌ها بارها دستخوش تغییر شده است. پس از تأسیس جمهوری ترکیه و با اجرای سیاست‌های آتاتورک، اسلام از بسیاری از عرصه‌های رسمی مانند آموزش عمومی و سیاست حذف شد. این روند سکولارسازی با اصلاحاتی همچون لغو خلافت، حذف آموزش دینی در مدارس دولتی، و ممنوعیت استفاده از پوشش اسلامی در نهادهای دولتی، شکل گرفت. اما این اقدامات، باعث ریشه‌کنی باورهای مذهبی نشد بلکه آن‌ها را به عرصه خصوصی و زیرزمینی سوق داد.
گرایش‌های سیاسی (تکمیلی): چندقطبی شدن فضای سیاسی ترکیه
در دو دهه گذشته، فضای سیاسی ترکیه به شدت دوقطبی شده است. از یک سو، محافظه‌کاران اسلامی و ناسیونالیست‌های راست‌گرا، و از سوی دیگر، نیروهای چپ، لیبرال‌ها، کردها و سکولارها قرار دارند. این دوقطبی‌سازی در رسانه‌ها، انتخابات، دانشگاه‌ها و حتی در روابط خانوادگی و دوستانه نمود یافته است.
به عنوان مثال، حزب عدالت و توسعه (AKP) با حمایت اقشار مذهبی، طبقه متوسط سنتی، و ساکنان شهرهای کوچک، قدرت را در دست دارد. در مقابل، حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) که وارث میراث آتاتورک است، عمدتاً از حمایت طبقه تحصیل‌کرده، ساکنان شهرهای بزرگ و سکولارها بهره می‌برد.
احزاب کردی مانند HDP نیز نماینده بخشی از جامعه‌اند که به‌دنبال حقوق زبانی، فرهنگی و خودمختاری منطقه‌ای‌اند. این احزاب، با وجود محدودیت‌ها و فشارهای امنیتی، در سال‌های اخیر توانسته‌اند در انتخابات، نقش مهمی ایفا کنند. از سوی دیگر، دولت برخی از اعضای این احزاب را به حمایت از تروریسم متهم کرده و بسیاری از شهرداران منتخب آن‌ها را از کار برکنار کرده است.
عقاید جالب در ترکیه میتوان به تنوع قومی و زبانی (تکمیلی): چالش هویت ملی یکپارچه
ایده‌ی “ملت ترک واحد، زبان واحد، فرهنگ واحد” که در دوران جمهوری‌خواهی آغاز شد، با واقعیت میدانی ترکیه در تعارض است. در این کشور، ده‌ها گروه قومی زندگی می‌کنند که زبان، آیین و سنت‌های خاص خود را دارند. اما سیاست‌های دولت، به‌ویژه در دهه‌های ابتدایی قرن بیستم، با هدف همگون‌سازی فرهنگی، اجازه‌ی بروز هویت‌های قومی را نمی‌داد.
زبان کردی برای سال‌ها ممنوع بود؛ سخن‌گفتن، نوشتن، یا حتی اجرای موسیقی به این زبان جرم تلقی می‌شد. هرچند در سال‌های اخیر گشایش‌هایی در این زمینه صورت گرفته، اما هنوز مدارس رسمی به زبان کردی وجود ندارد، و رسانه‌های کردی با محدودیت‌هایی مواجه‌اند.
اقلیت‌های غیرمسلمان مانند ارامنه، یهودیان و یونانی‌ها که پیش‌تر سهمی فعال در تجارت، آموزش و فرهنگ ترکیه داشتند، اکنون جمعیت بسیار کوچکی دارند و همچنان با چالش‌هایی در زمینه حقوق مدنی، بازپس‌گیری اموال تاریخی و حفظ مدارس دینی روبه‌رو هستند.
جامعه مدنی و روشنفکران: صداهای میانجی یا مخالف؟
نقش دانشگاهیان، نویسندگان، روزنامه‌نگاران و فعالان مدنی در شکل‌گیری و توسعه دیدگاه‌های متنوع در ترکیه بسیار پررنگ بوده است. روشنفکرانی مانند اورهان پاموک، احمد آلتان، یا الیف شافاک با آثار خود، بارها به موضوعات حساسی چون مسئله کردها، نسل‌کشی ارامنه، نقش مذهب در سیاست و آزادی‌های فردی پرداخته‌اند.
نتیجه‌گیری (تکمیلی): ضرورت بازتعریف قرارداد اجتماعی در ترکیه
تنوع عقاید در ترکیه اگرچه چالشی برای انسجام ملی به شمار می‌رود، اما می‌تواند منبعی غنی برای نوآوری فرهنگی، شکوفایی دموکراسی و توسعه اجتماعی باشد. دولت ترکیه با اتکا به مدل‌های دموکراسی مشارکتی، گفت‌وگوی میان‌فرهنگی، و تقویت نهادهای مستقل، می‌تواند زمینه‌ساز همزیستی پایدار میان عقاید مختلف باشد.
در نهایت
ترکیه کشوری است با بافت پیچیده و لایه‌لایه‌ای از عقاید متضاد، که ریشه در تاریخ، قومیت، مذهب، و طبقه اجتماعی دارد. این تنوع، هم نقطه قوت و هم منبع بحران‌های اجتماعی است. در مسیر آینده، تقویت گفت‌وگوی ملی، به‌رسمیت‌شناختن تفاوت‌ها، و توسعه نهادهای دموکراتیک، می‌تواند مسیر را برای همزیستی مسالمت‌آمیز و پایداری اجتماعی هموار سازد.
تور استانبول؛ کشور ترکیه، کشوری واقع در قاره اوراسیا یا همان قاره‌های اروپا و آسیا است.
این کشور از ادیان مختلفی هم چون مسیحیان، اهل سنت و مسلمانان تشکیل شده و طبق آمار حدود 8/99 درصد افراد جامعه مسلمان هستند.
البته دین اسلام در این کشور به چند مذهب حنفی ها، شافعی ها، علویان و… تقسیم شده است.
سوالات متداول:
1. آیا عقاید دینی در ترکیه آزادانه بیان می‌شوند؟
به‌طور نسبی بله، اما برخی گروه‌ها مانند علوی‌ها یا کسانی با عقاید ضد دین ممکن است با محدودیت‌هایی مواجه شوند.
2. بزرگ‌ترین اقلیت فکری یا مذهبی در ترکیه کدام است؟
علوی‌ها از نظر مذهبی و کردها از نظر قومی بزرگ‌ترین اقلیت‌ها محسوب می‌شوند.
3. وضعیت رسانه‌ها در بازتاب عقاید مخالف چگونه است؟
رسانه‌های اصلی عمدتاً در اختیار دولت یا نزدیک به آن هستند؛ در مقابل، فضای مجازی به بستری برای بیان دیدگاه‌های متنوع تبدیل شده است، گرچه با سانسور و محدودیت‌هایی همراه است.
بدون دیدگاه